п р о п а г и р а њ е / p e r v a s i o n

Ανασύνθεση του παρελθόντος δεν σημαίνει αναγνώριση του
“όπως πραγματικά υπήρξε”.
Σημαίνει το άρπαγμα μιας μνήμης
καθώς αστράφτει σε μια στιγμή κινδύνου.

Walter Benjamin, Θέσεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας, 1940.

Φωτογραφία πρώτη: Φυλάκιο των φασιστών στην Σκάλα Λακωνίας

Αφορμή για το παρόν άρθρο είναι κάποιες φωτογραφίες αρχείου που βρέθηκαν σκόρπιες με πολλές άλλες από την περίοδο μετά την λήξη του σφαγείου του 2ου παγκοσμίου πολέμου στην Ελλάδα. Οι φωτογραφίες αυτές παρουσιάζουν στιγμές και όψεις της “πλούσιας” δράσης των ταγμάτων ασφαλείας στην ευρύτερη περιοχή της Πελοποννήσου. Η Εθνική Αντικομμουνιστική Οργάνωση Κυνηγών/Κατσαρέα ή ΕΑΟΚ υπήρξε μια από τις πάμπολλες εθνικιστικές οργανώσεις που συγκρότησαν ένοπλα τάγματα εφόδου και η οποία έδρασε την περίοδο του εμφυλίου πολέμου. Η ιστορία των ταγμάτων ασφαλείας ξεκινάει μερικά χρόνια πιο πίσω με την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα το 1941. Τα ένοπλα αυτά τάγματα συγκροτήθηκαν έπειτα από πρωτοβουλία των γερμανικών αρχών κατοχής. Τα πρώτα ένοπλα τάγματα εφόδου συγκροτήθηκαν με τον κατοχικό νόμο Ν. 260 της 15/6/1943 (ΦΕΚ 1943/Α/180) με σκοπό την καταπολέμηση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ( “…μια στοχευμένη / επιτηδευμένη προπαγάνδα από την πλευρά των δυνάμεων κατοχής θα μπορούσε να έχει το εξής αποτέλεσμα: Να εμπλέξει σε πόλεμο τις δύο εχθρικές μεταξύ τους κινήσεις/κινήματα, επιτυγχάνοντας με αυτόν τον τρόπο να τις παραλύσει και τις δύο…” ). [1]

Φωτογραφία 2: Τα πυροβολεία του Γερακάρη στην Σελινίτσα (Άγιος Δημήτριος Μεσσηνίας)

Μια ξεχασμένη ιστορία για τα τάγματα ασφαλείας στην Πελοπόνησσο

Στην Πελοπόννησο ήδη από τα τέλη του 1943 δημιουργούνται αυτόνομες ομάδες ταγμάτων ασφαλείας στην περιοχή της Λακωνίας, στην Κόρινθο (4-4-1944), στον Πύργο (19-1-1944), στην Πάτρα (20-1-1944) [2] μέχρι την ανάπτυξη τους την άνοιξη του 1944 και σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου. Η δομή των ταγμάτων αυτών στηριζόταν στο ήδη από πριν τον πόλεμο ανεπτυγμένο δίκτυο δεξιών αξιωματικών στη Μάνη [3] με σκοπό να παραμείνουν οι αξιωματικοί πιστοί στον βασιλιά αναμένοντας πιθανές εξελίξεις για το σχηματισμό ένοπλων ομάδων χωρίς την ύπαρξη “Εαμικών στοιχείων”[4]. Βασικό ρόλο στην θεμελίωση και ανάπτυξη των ταγμάτων ασφαλείας παίζει ο “μονάρχης” Παπαδόγγονας, ενώ οι πολιτικές βλέψεις του διαβόητου Κατσαρέα αποτελούν το έναυσμα για την μετέπειτα πορεία των ταγμάτων ασφαλείας. Ο Κατσαρέας χρησιμοποιώντας την ρητορική του δημαγωγία γίνεται ιδιαίτερα δημοφιλής στα χωριά της Μάνης. Πατώντας πάνω στις αξίες και την εξύψωση και ανάδειξη του τοπικού παρελθόντος καταφέρνει να “κερδίσει” τον μανιάτικο κόσμο των δεξιών δικτύων αλλά ακόμα και τους μετριοπαθείς και ουδέτερους “νοικοκυραίους”. Μια σειρά ιδεολογημάτων που στηρίζονται σε βασιλόφρονες θέσεις εναντίον του κομμουνιστικού κινδύνου, όπως αυτός εκφραζόταν

γι αυτούς μέσα από το ΕΑΜ και εντασσόμενα στην προσπάθεια αποτροπής διάρρηξης του προπολεμικού συστήματος εξουσίας που το απειλούσαν οι κομμουνιστικές ιδέες [5].

Φωτογραφία 3. Στην εικόνα φαίνονται δύο χωροφύλακες ο Μπογέας και ένας οπλίτης μπροστά στα άψυχα σώματα των γυναικόπαιδων

Στην πρώτη αυτή φάση της δράσης των ταγμάτων ασφαλείας γίνεται μια προσπάθεια εγκαθίδρυσης μιας ιδεολογικής πλατφόρμας διατήρησης της προπολεμικής πολιτικής κατάστασης η οποία απειλείτε από τον κομμουνιστικό κίνδυνο με κύριους εκφραστές τον Κατσαρέα και Βρεττάκο οι οποίοι με τους “πύρινους λόγους” τους αποκτούν ερείσματα στην τοπική κοινωνία η οποία έχει ήδη ένα δεξιό παρελθόν υπό κρατική συνδρομή. Γι αυτό άλλωστε την τοπική αυτή συγκρουσιακή στρατηγική ήταν φυσικό να εκμεταλλευτεί και στη Μάνη η κατοχική κεντρική εξουσία, η οποία επέλεξε, όπως ήταν αυτονόητο, τη συνεργασία με τα Τάγματα Ασφαλείας [6]. Με την πλήρη επάνδρωση των ταγμάτων ασφαλείας έχουμε και την έναρξη της ένοπλης δράσης τους η οποία έχει από την αρχή διττό ρόλο.

Από την μία διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης, που σημαίνει συνεργασία με τις γερμανικές αρχές και την κεντρική κατοχική πολιτική εξουσία, και από την άλλη η με κάθε τρόπο προσπάθεια ανάσχεσης της εαμικής ανάπτυξης στον πελοποννησιακό χώρο, η οποία από το 1943 βρίσκεται σε αλματώδη ανάπτυξη. Όπως είδαμε και παραπάνω η προϋπάρχουσα ύπαρξη δεξιών δικτύων κυρίως στην περιοχή της Μάνης και της Λακωνίας, τα οποία στηρίζονταν στους αξιωματικούς του στρατού και η δημιουργία των ταγμάτων ασφαλείας κατά την γερμανική κατοχή δημιουργεί ένα εκρηκτικό μείγμα αφού οι προσωπικές διαμάχες, η “απειλή του κομμουνιστικού κινδύνου” και η πολεμική κατάσταση της εποχής θα οδηγήσουν στην δημιουργία πρόσφορου εδάφους να δημιουργηθεί ένα ισχυρό δίκτυο Ταγμάτων Ασφαλείας, που θα έλεγχε την τάση για ισχυροποίηση του ΕΛΑΣ και θα αποτελούσε τον πρόδρομο των παρακρατικών οργανώσεων Χ αργότερα και της ΕΑΟΚ [7].

Η δράση των ταγμάτων ασφαλείας καθ’ όλη την γερμανική κατοχή ήταν πλούσια μιας και οι ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ των ταγμάτων αυτών και των μονάδων του ΕΛΑΣ ήταν συχνές(σε επόμενη σημείωση θα αναφερθούμε αναλυτικά στην περίοδο δράσης των ταγμάτων μέχρι και την λήξη της κατοχής το 1944. Μέχρι τότε αναγκαία καθίσταται η ανάγνωση του άρθρου Όψεις του φασισμού και του Αντιφασισμού στην Λακωνία 1941–1944 όπως δημοσιεύτηκε στο shades magazine.

Η λήξη του πολέμου και η αποχώρηση των Γερμανών βρίσκει τον ΕΛΑΣ να κυριαρχεί στον πελοποννησιακό χώρο. Η εκκαθάριση των παρακρατικών συμμοριών είναι ταχύτατη, πολλοί κλείνονται σε στρατόπεδα αναμένοντας την απελευθέρωση τους από τους συμμάχους όπως οι ίδιοι διατρανούν: “Που πάτε ρε! …Σε λίγες μέρες θα βγούμε εμείς από δω μέσα… Μας το υποσχέθηκε κοτζάμ Άγγλος ταγματάρχης” [8]. Τα Δεκεμβριανά και η επακολουθούμενη “συμφωνία της Βάρκιζας” εγκαινίασαν ένα όργιο διώξεων κατά των κομμουνιστών. Τα δίκτυα δεξιών οργανώσεων μετά την “συμφωνία της Βάρκιζας” ανασυστήνονται δυναμικά με την συγκρότηση ένοπλων ομάδων “αυτασφαλείας” για την “προστασία των χωριών από τις αυθαιρεσίες των κομμουνιστών”. Δικαιωμένα και με το αίσθημα του νικητή μετά και την πολιτική υποχώρηση του ΕΑΜ προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα έδαφος διατήρησης των ιδεολογικοπολιτικών δεσμών με το επίσημο κράτος από την μια και την οργανωτική-στρατιωτική δύναμη για μια τυχόν ανασύσταση των εαμιτών. Υπό τον στρατηγικό σχεδιασμό του Πάνου Κατσαρέα δημιουργούνται σιγά σιγά και δρουν ένοπλες παρακρατικές ομάδες στην περιοχή της Μάνης, οι διαβόητες ομάδες του Παυλάκου, του Γερακάρη, του Καμαρινέα, του Βουσινέα οι οποίες πρωταγωνιστούν στο όργιο της Λευκής Τρομοκρατίας που ακολουθεί την ταραγμένη περίοδο μετά το Δεκέμβρη του 1944.

                                Από την δράση του Παυλάκου

Η δράση της ΕΑΟΚ

Η ΕΑΟΚ ( Εθνική Αντικομμουνιστική Οργάνωση Κυνηγών/Κατσαρέα), ήταν μια εθνικιστική οργάνωση που γεννήθηκε και έδρασε την περίοδο του εμφυλίου. Τόπος δράσης της ήταν η Λακωνία, η Αρκαδία και η Μάνη.  Σαν οργάνωση, η ΕΑΟΚ, ιδρύθηκε στις 06/06/1946 από τον Πάνο Κατσαρέα, λοχαγό του στρατού, ως επέκταση μιάς μικρής ομάδας ενόπλων που ο ίδιος διεύθυνε ενάντια στους ΕΛΑΣίτες ήδη απο το 1945. Η ομάδα επιστράτευε άτομα από την φτωχή αγροτιά σε μισθοφορική ή εθελοντική βάση.

Η δράση της ΕΑΟΚ ήταν διπλή στην περίοδο του εμφυλίου. Από την μια μεριά είχε συγκροτήσει ένα αρκετά αξιόμαχο τμήμα ενόπλων, που συγκρούονταν περιστασιακά με τον ΔΣΠ (Δημοκρατικός Στρατός Πελοποννήσου), και από την άλλη στήριζε το “θεάρεστο” έργο της λευκής τρομοκρατίας, τα ΜΑΥ και την χωροφυλακή. Το έργο τους αυτό το πληρώνονταν βέβαια είτε από χαράτσια που είχαν οι ίδιοι επιβάλλει στα χωριά που δρούσαν είτε από το πλιάτσικο και τις επιδρομές που έκαναν αδιακρίτως σε όποιον εκείνοι αποφάσιζαν να κατονομάσουν ως “κομμουνιστή”. Όλα αυτά βέβαια με την ανοχή ( που τότε σήμαινε επιβράβευση) της χωροφυλακής και του στρατού.

Η παρακρατική δράση της ΕΑΟΚ

Η πραγματική δράση της ΕΑΟΚ και τα “διαμάντια” που αυτή έδρεψε, δεν ήταν τόσο σημαντικά σε στρατιωτικό επίπεδο όσο σε αυτό της βίας, του δωσιλογισμού, της ωμότητας και της αθλιότητας. Η ΕΑΟΚ ως γνήσια παρακρατική και παραστρατιωτική οργάνωση δρούσε όπως οι κανόνες της λευκής τρομοκρατίας επέβαλλαν. Πολλοί αρχηγοί της όπως ο Γερακάρης και ο Καμαρινέας εφάρμοζαν κεφαλικό φόρο και επισχέσεις στο λάδι το οποίο πουλούσαν σαν γνήσιοι λαθρέμποροι. Ολόκληρα χωριά πλήρωναν χαράτσια με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ενώ τα κατώτερα και κατώτατα μέλη της ΕΑΟΚ έδερναν, βίαζαν και εκτελούσαν, κομμουνιστές και μη, σε όλη την περιοχή δράση τους. Άρθρα για τις ωμότητες της ΕΑΟΚ έχουν γραφτεί στον Ριζοσπάστη της εποχής αλλά και στην εφημερίδα Εμπρός. Ενώ τέτοια ωραιοποιημένα παραδείγματα αυθαιρεσιών αναφέρει και το βιβλίο “Αετοί της Μάνης” το οποίο παρουσιάζει μια γλαφυρή εικόνα της περιόδου από την σκοπιά αυτών των συμμοριών.
Ας δούμε μερικά από τα εκατοντάδες περιστατικά της δράσης της ΕΑΟΚ όπως αυτά έχουν καταγραφεί:

• Μετά τον θάνατο του Κατσαρέα στην ενέδρα του Μαρτίου του 1947, οι ΕΑΟΚίτες φρενιάζουν. Καταστρατηγώντας κάθε κρατική αρχή εισβάλλουν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης κομμουνιστών στο Γύθειο. Εκεί ο αρχηγός τους Γιώργος Μπαθρέλος δίνει το σύνθημα και ξεκινά το όργιο των εκτελέσεων. Οι ΕΑΟΚίτες δολοφονούν αυθαίρετα φυλακισμένους. Ο Ριζοσπάστης της εποχής μιλά για 31 νεκρούς και δεκάδες τραυματίες.
• Αργότερα το ίδιο βράδυ της επίθεσης στο Γύθειο, μέλη της ΕΑΟΚ εισβάλλουν στα γραφεία της χωροφυλακής Γυθείου και απαγάγουν 8 φυλακισμένους στο κρατητήριο. Οι 8 δολοφονούνται άγρια.
• Δολοφονία από μέλη της ΕΑΟΚ στο χωριό Σκάλα των Σ. Δαμάσχη και Ι. Καλαμπόκη. Η δολοφονία γίνεται παρουσία χωροφύλακα που δεν είπε τίποτα.
• Άρθρο της εφημερίδας Ελευθερία: ΣΠΑΡΤΗ 16. – Στις 7 τρ. στη Σκάλα, Χίτες σκότωσαν μπροστά σε χωροφύλακες τον Σταύρο Δαμάσχη και την άλλη μέρα τον Ι. Καλαμπόκη. Η συμμορία του Κατσαρέα ελέγχει όλη τη Λακωνία και πιέζει τους χωρικούς να οπλιστούν και να δώσουν φόρους. Φεύγουν απ’ τα χωριά και πολλοί μοναρχικοί ακόμα.
  Στην πόλη μας έχουν εγκατασταθεί 120 ένοπλοι μοναρχικοί με τον Κατσαρέα που ουσιαστικά έχουν καταλύσει τις αρχές.
• Δολοφονία του Νίκου Μαγγανά, μέλους του ΕΛΑΣ στην Σπάρτη από μέλη της ΕΑΟΚ.
• Ιανουάριος του 1946: Ένοπλοι της ΕΑΟΚ με αρχηγό τον Γερακάρη εκτελούν χωρίς εμφανή λόγο (πολιτικό τουλάχιστον) όλη την οικογένεια Πέτρουλα.
• Η ομάδα του Μπαθρέλου εκτελεί μετά από πολύωρα βασανιστήρια των λοχαγό του ΔΣΕ , Θεόδωρο Τούντα στην Καρίτσα Λακωνίας.
• Στις 10/10/1946 στη Βαμβακού, μιά ομάδα της ΕΑΟΚ με αρχηγό τον Γερακάρη εκτελεί 29 κατοίκους του χωριού με την κατηγορία του κομμουνισμού. Ο λόγος είναι ότι διαμαρτυρήθηκαν για αυθαιρεσίες της οργάνωσης.
• 1947, εκτέλεση 3 κατοίκων του χωριού Βασαρά από τον Παυλάκο υπαρχηγό της ΕΑΟΚ.
•  29/04/1949, στο λιμάνι του Πειραιά συλλαμβάνονται λαθρέμποροι λαδιού που συνδέονταν με τον Γερακάρη αλλά και με τον Καμαρινέα. Οι συγκεκριμένοι εμπορεύονταν ποσότητες ελαιόλαδου που προέρχονταν από επιτάξεις που είχαν επιβάλλει αυθαίρετα ο Γερακάρης και ο Καμαρινέας. Δείγμα ότι η δράση της ΕΑΟΚ σε βάρος του λαού της Πελοποννήσου συνεχίζονταν και όσο αυτή είχε ενταχθεί στον Ε.Σ.

Στιγμές από την “δαφνοσταφανωμένη” δράση της ΕΑΟΚ

• Ιούνιος του 1946:  Εκτέλεση του Σταύρου Πέτρουλα με την κατηγορία του δωσιλογισμός
• Σεπτέμβρης του 1946:  Ο λοχαγός Θύμιος Πρεκεζές του ΔΣΕ χτυπάει δυνάμεις της ΕΑΟΚ στο δρόμο για την Σπάρτη. Η ΕΑΟΚ μετρά 11 νεκρούς ενώ ο Γιάννης Παυλάκος, στέλεχος της ΕΑΟΚ τραυματίζεται ελαφρά και διαφεύγει
• Δεκέμβρης του 1946: Φυλάκιο της ΕΑΟΚ στον Πάρνωνα χτυπιέται από τον ΔΣΕ. Οι μαχητές της ΕΑΟΚ καταφέρνουν να απωθήσουν τους αντάρτες αφού στον χώρο καταφθάνει και κλιμάκιο του στρατού. Νεκροί της ΕΑΟΚ 6 και 6 τραυματίες.
• Μάρτιος του 1947: Ο Κατσαρέας, αρχηγός της ΕΑΟΚ πέφτει νεκρός σε ενέδρα ανταρτών του ΔΣΕ. Σκοτώνεται επίσης και το στέλεχος της ΕΑΟΚ, Παπαδάκος, ενώ τρία ακόμα μέλη της οργάνωσης τραυματίζονται.
• Ιούνιος του 1947: Συμπλοκή ανδρών της ΕΑΟΚ με αντάρτες του Ξυδέα. Σκοτώνονται τέσσερις αντάρτες.
• Οκτώβρης του 1947: Τετράωρη μάχη της ΕΑΟΚ με αντάρτες του ΔΣΕ. Η μάχη τερματίζεται με ήττα της ΕΑΟΚ και 31 νεκρούς και 8 τραυματίες. Στην μάχη πήραν μέρος και ΜΑΥδες του Άγι Κόκκορη
• Σεπτέμβρης του 1947: Μικροσυμπλοκή στον δρόμο για την Σπάρτη ανάμεσα σε αντάρτες του ΔΣΕ και της ΕΑΟΚ. Οι τελευταίοι υποχωρούν αφήνοντας πίσω 3 νεκρούς.
• Νοέμβρης του 1947: Μικτή δύναμη χωροφυλακής, ΜΑΥ και μελών της ΕΑΟΚ καταλαμβάνει το χωριό Κοσμάς από τους αντάρτες. Ο ΔΣΕ έχει 3 νεκρούς.
• Δεκέμβρης του 1947: Σύγκρουση ανταρτών του ΔΣΕ με μέλη της ΕΑΟΚ. Στο χωριό Γεράκι. Η συμπλοκή διαρκεί λίγο και οι αντάρτες έχουν ένα νεκρό και 5 συλληφθέντες. Κανένας τους δεν επιβιώνει ως το δικαστήριο..

Από το χρονικό σημείο αυτό ο ΔΣΠ πιέζεται έντονα από τις δυνάμεις του Ε.Σ. Τα τρόφιμα είναι λίγα και τα πυρομαχικά λιγότερα. Υπάρχουν αντάρτες οπλισμένοι ακόμα και με πέτρες. Οι επιτυχίες της ΕΑΟΚ στο εξής, πρέπει να εξετασθούν υπό αυτό το πρίσμα.

• Μάιος του 1948: Αντάρτες δέχονται επίθεση μικτής δύναμης της ΕΑΟΚ, χωροφυλακής και του ΕΣ, στο 48ο χλμ Τρίπολης – Σπάρτης. Οι αντάρτες υφίστανται μεγάλες απώλειες. Η ΕΑΟΚ έχει 4 νεκρούς.
• Ιούνιος του 1948: Μέλη της ΕΑΟΚ επιτίθενται στο χωριό Βρονταμά. Οι δυνάμεις του ΔΣΕ αριθμούν 14 αντάρτες. Η συμπλοκή αφορά μερικές τουφεκιές ενώ ο ΔΣΕ αποχωρεί .Η ΕΑΟΚ συλλαμβάνει 3 γυναίκες (πολίτες όχι αντάρτισσες) που ακολουθούσαν τον ΔΣΕ.
• Αύγουστος του 1948: Καταδίωξη ανταρτών του ΔΣΕ, που είχαν πραγματοποιήσει επιδρομή στο χωριό Ίσνα από ομάδα του Γερακάρη. Μερικές απώλειες για τους αντάρτες
• Νοέμβρης του 1948: Ενέδρα των ανταρτών σε ομάδα της ΕΑΟΚ με αρχηγό τον Γερακάρη. Νεκροί 2 για την ΕΑΟΚ και 2 τραυματίες.
• Δεκέμβρης του 1948: Ανεφοδιασμός της ΕΑΟΚ με 70 άνδρες των ΛΟΚ στην περιοχή του Πάρνωνα
• Δεκέμβρης του 1948: Συμπλοκές μικτής δύναμης στρατού, χωροφυλακής και ΕΑΟΚ με τον ΔΣΕ σε Σκάλα,Τσάσι και Γεράκι.  Η συμπλοκές συνεχίζονται για αρκετές ημέρες. Οι αντάρτες έχουν περίπου 6 νεκρούς.
• Δεκέμβρης του 1948: Ένταξη των ΜΑΥ και λοιπών παρακρατικών ομάδων στον Ε.Σ. Την ίδια μοίρα έχει και η ΕΑΟΚ.

Άλλες φωτογραφίες

Σημειώσεις:

1. βλέπε: 21 Ιουλίου 1943, 117 JAGER DIVISION προς Γενικό Διοικητή, Αναφορά για την Πολιτική
κατάσταση στην Πελοπόννησο, GSR/T311/178-184, Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νέου
Ελληνισμού, Αθήνα, 2004. Βλέπε και Γ. Νικητόπουλος, «Δωσίλογοι στην Πελοπόννησο: Οι διώξεις του 1945-1946-Το παράδειγμα της Πάτρας» στο Γ. Καρακατσιάνης (επιμ.), Νότια Πελοπόννησος…,157-180 και H. Fleischer , « Νέα στοιχεία…., 182 κ.ε., H. Fleischer, Im Kreutzschatten der Machte, Griechenland 1941-1944 (Okkupation- Resistance- Kollaboration), Peter Lang Verlag, Frankfurt/M, 1986, 184 κ.ε.
2. Τ. Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριμένη…., 16-18
3. Για την δημιουργία και ύπαρξη των δεξιών δικτύων στην περιοχή της Μάνης βλέπε την πολύ καλή δουλειά του Ιωάννη Καρακατσιάνη Η ΜΑΝΗ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΤΟΧΗ, ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ( Διδακτορική διατριβή/Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας/Πανεπιστήμιο Αθηνών ), κεφ. 3, σελ.78.
4. C. M. Woodhouse, The Apple of Discord, London, Hutchinson, 1948, 28, H. Fleischer, Contacts
between German Occupation Authorities and the Major Greek Resistance Organizations στο Γ.Ο. Ιατρίδης (επιμ). Greece in the 1940’ s, Hannover- London, University Press of New England, 1981, 48-60, Η. Παπαστεργιόπουλος, Ο Μωρηάς στα…., τ. Α ́, 279, Ν. Ζερβής, «Καλαμάτα», Κατοχή-Αντίσταση- Απελευθέρωση, τόμος Α’, Καλαμάτα, 2001, 144-147, Π. Μούτουλας, Πελοπόννησος…, 50.
5. Δ. Παπαδημητρίου, «Το ακροδεξιό κίνημα στην Ελλάδα, 1936-1949- Καταβολές, συνέχειες και
ασυνέχειες», στο Χ. Φλάϊσερ (επιμ), Η Ελλάδα ’36- ’49…., 144-145.
6. Όπως σημείωση 1.
7. Βλέπε Ιωάννη Καρακατσιάνη Η ΜΑΝΗ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΤΟΧΗ, ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ( Διδακτορική διατριβή/Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας/Πανεπιστήμιο Αθηνών ), κεφ. 5, σελ.194.
8. Κ.Βουγιουκλάκης, Οι πρωτοπόροι….., 194