Αποφασίζουμε να αναδημοσιεύσουμε σήμερα το πολύ διαφωτιστικό άρθρο της Μαριλένας Καρρά από το HitandRun για έναν και μοναδικό λόγο. Γιατί καμιά φορά οι ιστορίες πολέμου όπως αυτές που περιγράφονται στο κόμικ Χαιρετίσματα από τη Σερβία του Α. Ζόγκραφ και την παρουσίαση κάνει η Μαριλένα, μας διηγούνται ένα παρελθόν τόσο κοντινό μας που καμιά φορά προτιμούμε να κλείνουμε τα μάτια πεισματικά από το να το αντιμετωπισούμε. Ίσως είναι εκέινη η συνειδητοποιήση ότι δεν μας αφορά, ότι όλα αυτά που περιγράφονται είναι πολύ μακρυνά για εμάς, αλήθεια πόσο απέχει η Κράινα από την Αθήνα; Και όμως καταφέρνεται τούτο εδώ το κόμικ να εκμηδενίσει τα χιλιόμετρα, να υπερπηδήσει τα σύνορα και να έρθει να στρογγυλοκαθίσει πάνω μας λέγοντας μια ιστορία πολέμου σε καιρό πολέμου, μια ιστορία πολέμου από εκείνες που και το 91 και το 95 και το 99 και ολόκληρη την δεκαετία του 90 κοιτούσαμε από μια τηλεόραση πολλά χιλιόμετρα μακρυά από τους τόπους που γραφότανε αυτή. Και άν έχει κάποια σημασία η υπενθύμιση αυτής της ιστορίας για όλους όσους πεισματικά διαφυλάσσουν μνήμες το κόμικ αυτό την κατοχυρώνει με τον καλύτερο τρόπο..
Της Μαριλένας Καρρά
Ο σχεδιαστής κόμικς Α. Ζόγκραφ και το Χαιρετίσματα από τη Σερβία.
Ο A. Zograf ξεκίνησε να δημοσιεύει στη Σερβία το 1986 (συνεργάστηκε με το σημαντικότερο εναλλακτικό περιοδικό της εποχής στην ανατολική Ευρώπη, το Dzubox[1]) και να δραστηριοποιείται στην παγκόσμια σκηνή από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, όπου έργα του εμφανίστηκαν στις αμερικάνικες ανθολογίες κόμικς, όπως το Weirdo και το Zerozero[2]. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, κατά τη διάρκεια του σερβο- κροατικού πολέμου, ξεκίνησε τη σειρά Alas!, που αφορούσε στην απογοήτευση όσων πίστευαν στο κοινό μέλλον των λαών της Γιουγκοσλαβίας[3]. Η εν λόγω σειρά βρήκε επιτυχία και στην Αμερική, λόγω της συγγένειας της με την παράδοση του underground/ εναλλακτικού ρεύματος, παρότι η παραγωγή αυτή ήταν εντελώς άγνωστη στη Γιουγκοσλαβία[4].
Οι διαφορετικές ιστορίες του βιβλίου Χαιρετίσματα από τη Σερβία έχουν ως πρώτο σημείο αναφοράς τις στρατιωτικές αναμετρήσεις καθ’ όλη τη δεκαετία του 1990, αλλά παράλληλα φέρουν τον πρόσφατο παρελθόντα χρόνο του 20ου αιώνα, που καθόρισε, επανόρισε και μετατόπισε αυτό που μέχρι πρότινος αποκαλούσαμε Γιουγκοσλαβία. «Άνθρωποι σκοτώνονταν για κάποιον αόριστο λόγο, επινοημένο από πολιτικούς και εθνικούς ηγέτες[5]»,θα πει o αφηγητής της ιστορίας «Ζωή με κυρώσεις», περιγράφοντας τις στρατιωτικές συγκρούσεις στην Κράινα το 1991. Ο αφηγητής θα συνεχίσει λέγοντας: «Με το που ξεκίνησαν οι συγκρούσεις, όλοι ξέχασαν ότι επί δεκαετίες ζούσαν ειρηνικά μεταξύ τους και άρχισαν να βλέπουν τους γείτονες τους σαν ένα διαφορετικό είδος[6]».
Η Γιουγκοσλαβία των δεκαετιών του 1980 και 1990.
Η «επί δεκαετίες» και «ειρηνική» συνύπαρξη των διαφορετικών εθνοτήτων της Γιουγκοσλαβίας, αλλά και οι μεταξύ τους προστριβές που θα εκδηλωθούν και θα κλιμακωθούν μετά την άνοδο του Μιλόσεβιτς στην εξουσία το 1986, απαιτούν τόσο μια αναφορά στις πολιτικές που μεταμόρφωσαν το συλλογικό ασυνείδητο της πολυπολιτισμικής γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας, όσο και τη διατύπωση ενός ανοιχτού ερωτήματος που θα απασχολήσει- παρακάτω- και αφορά στο κατά πόσο η έξαρση του εθνικισμού συνιστούσε αίτιο ή αποτέλεσμα των πολεμικών συγκρούσεων στην πρώην Γιουγκοσλαβία.
Το 1947 ο Τίτο θα πει: «Οικοδομημένη στην Κέρκυρα, στο Λονδίνο και στο Παρίσι, η Γιουγκοσλαβία των Βερσαλλιών σύντομα μετατράπηκε σε καταπιεστή των εθνοτήτων…[7]». Σύμφωνα με τους Σέρβους, ο Τίτο επιχείρησε να αποτρέψει την ανάπτυξη μιας «σερβικής ηγεμονίας[8]». Έτσι, το 1985, έναν μόλις χρόνο πριν την άνοδο του Μιλόσεβιτς στην εξουσία, η σερβική Ακαδημία Επιστημών του Βελιγραδίου, υπό την εποπτεία του A. Isacovic, θα συντάξει μνημόνιο για τους λόγους δυσαρέσκειας των Σέρβων έναντι της τιτοϊκής πολιτικής. Μεταξύ άλλων, οι λόγοι δυσαρέσκειας σύμφωνα με το μνημόνιο, αφορούσαν στη διαίρεση της Σερβίας σε τρία μέρη, κατά το σύνταγμα του 1947, στην κυρίως Σερβία και στις αυτόνομες επαρχίες του Κοσσυφοπεδίου και της Βοϊδίνας, καθώς και η αντισερβική πολιτική των Αλβανών του Κοσσυφοπεδίου, που οδηγούσε στη μαζική έξοδο των Σέρβων από τη Δημοκρατία αυτή[9]. Πέραν όμως του μνημονίου, στα μέσα της δεκαετίας του 1980 δημοσιεύονταν κείμενα Σέρβων διανοούμενων που παρέπεμπαν με τη σειρά τους στο πολιτικό πρόγραμμα της κατασκευής της «Μεγάλης Σερβίας»[10].
Ο Μιλόσεβιτς θα προβληθεί ως «προστάτης» των σερβικών συμφερόντων στην περιοχή του Κοσσόβου, που θα δρομολογηθούν συνταγματικά από το 1987[11], οδηγώντας έτσι το 1989 στην κατάργηση της αυτονομίας του[12]. Η εθνικιστική πολιτική του Μιλόσεβιτς στο Κόσσοβο θα οδηγήσει σε κινήσεις διαμαρτυρίας των Αλβανών που θα κλιμακωθούν το Φεβρουάριο του 1989 με την προκήρυξη γενικής απεργίας, που θα ακινητοποιήσει τα πάντα[13]. Οι πολιτικές επιλογές του Μιλόσεβιτς, ειδικά σε ό, τι αφορά την υπόθεση του Κοσσυφοπεδίου, λειτούργησαν νομιμοποιητικά για την κατοπινή διαχείριση της γιουγκοσλαβικής κρίσης από το δυτικό κόσμο, τόσο από τις κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις αυτού, όσο και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Ο Α. Ζόγκραφ μιλώντας για τη δημοσίευση του «Ζωή με κυρώσεις» από την Fantagraphics το 1994 θα πει: «Πριν από αυτό υπήρχαν πολύ λίγες πληροφορίες σχετικά με το πώς η κρίση στη Γιουγκοσλαβία αντανακλάται στην καθημερινή πραγματικότητα των ανθρώπων, ειδικά για τη Σερβία, η οποία θεωρήθηκε η «κακή πλευρά». Ποτέ δεν προσπάθησα να παραγράψω τις σέρβικες πολιτικές, τις βρήκα απόλυτη καταστροφή, ακόμη και εγκληματικές. Αλλά δεν ήταν μόνο ο Μιλόσεβιτς που ζούσε εκεί, υπήρχαν και άλλα μίζερα πλάσματα, όπως εγώ, που προσπαθούσαν να κάνουν τα ηλίθια κόμικς τους ή κάτι άλλο[14]»
Την ίδια ακριβώς περίοδο με την κατάργηση της αυτονομίας του Κοσσόβου, η γιουγκοσλαβική οικονομία θα περάσει σε φάση ύφεσης. Βιομηχανίες θα χρεοκοπήσουν, η ανεργία θα αυξηθεί κατά 45% το 1990 από το 1989, οι συντάξεις θα υποστούν μειώσεις και περίπου το 20% του σερβικού πληθυσμού θα βρεθεί κάτω από το όριο της φτώχειας[15]. Μάλιστα όλες αυτές οι οικονομικές, αλλά πρωτίστως κοινωνικές συνέπειες, θα εκδηλωθούν πριν από την επιβολή κυρώσεων στη Σερβία από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα και τον ΟΗΕ.
Σε διεθνές επίπεδο, στις αρχές του 1989 οι ΗΠΑ, η Γαλλία και η Βρετανία τάχθηκαν μεν υπέρ της διατήρησης της γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας, αλλά οι διακηρύξεις τους δεν συνοδεύονταν από αντίστοιχες πολιτικές πρωτοβουλίες[16]. Η στάση της Γερμανίας όμως λειτούργησε καταλυτικά για την έκβαση της γιουγκοσλαβικής κρίσης, καθώς αναγνώρισε τις ανεξάρτητες δημοκρατίες της Σλοβενίας και της Κροατίας. Η εσπευσμένη αναγνώριση της Σλοβενίας και της Κροατίας από τη Γερμανία το 1992 βρίσκει μία από τις εξηγήσεις της στην παρακάτω δήλωση του Σον Τζερβάζι: «Οι μεγάλες γερμανικές επιχειρήσεις και τράπεζες δραστηριοποιήθηκαν έντονα στην Ανατολική Ευρώπη, αναζητώντας χαμηλό κόστος παραγωγής, ιδίως χαμηλούς μισθούς και φόρους. Το 1991 το ένα τρίτο του εμπορίου μεταξύ ανατολικής και δυτικής Ευρώπης γινόταν μέσω της Γερμανίας…[17]».
Η στάση της Γερμανίας επηρέασε και τη στάση των υπόλοιπων δυτικών δυνάμεων, οδηγώντας κατόπιν στην παρεμβατική πολιτική που ακολουθήθηκε. Για την ακρίβεια, «η πρώιμη αναγνώριση της Σλοβενίας και της Κροατίας από τη Γερμανία προδίκασε και την τύχη των άλλων Δημοκρατιών. Οι ΗΠΑ υπήρξαν αρχικά υπέρμαχος της γιουγκοσλαβικής ενότητας. Ωστόσο, στο ταξίδι του στη Γιουγκοσλαβία των Ιούλιο του 1991, ο υπουργός Εξωτερικών Τ. Μπαίηκερ δήλωσε ότι η χώρα του δεν θα είχε αντίρρηση σε μια ειρηνική και συνεναινετική ανεξαρτητοποίηση των Δημοκρατιών. Όταν μάλιστα η Ρωσία συγκρότησε την Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών, η αμερικανική κυβέρνηση απέσυρε τις επιφυλάξεις της και υποστήριξε την ανεξαρτησία των δημοκρατιών[18]». Μάλιστα, μετά την είσοδο της Σλοβενίας και της Κροατίας στο ΔΑΣΕ και τον ΟΗΕ, οι ΗΠΑ υποστήριξαν την επιβολή κυρώσεων στη Σερβία και τη στρατιωτική επέμβαση προς όφελος των νέων κρατών[19].
Η παρεμβατική πολιτική που ακολουθήθηκε από τις ΗΠΑ και τα ισχυρότερα ευρωπαϊκά κράτη έναντι της Σερβίας και συγκεκριμένα, ο τρόπος με τον οποίο αυτή η πολιτική διαπέρασε όλα τα επίπεδα της καθημερινής ζωής των ανθρώπων συνιστά ένα από τα βασικότερα θέματα του Χαιρετίσματα από τη Σερβία. Ο ίδιος ο Α. Ζόγκραφ έχει πει ότι: «Το βιβλίο αρχικά προέκυψε μέσα από την προσωπική μου επιθυμία να τοποθετήσω στο χαρτί δεκαπέντε χρόνια που σημάδεψαν τόσο τη ζωή μου, όσο και πολλών ανθρώπων που γνωρίζω σ’ αυτή τη χώρα… Υπό φυσιολογικές συνθήκες, θα μπορούσες να το χαρακτηρίσεις μια ιστορία που επικεντρώνεται στη ζωή ενός άντρα, αλλά (όπως πολλοί άνθρωποι εδώ) ξόδεψα αυτά τα χρόνια … προσπαθώντας να τα βγάλω πέρα… Ο δεύτερος λόγος για τον οποίο ήθελα να κάνω αυτό το βιβλίο ήταν για να επισημάνω τις προβληματικές της παρεμβατικής πολιτικής, όπως υποδαυλίστηκε από τις ΗΠΑ και τους δορυφόρους της στην ΕΕ κατά τη διάρκεια των προηγούμενων δεκαετιών… δεν προσπαθώ να παραστήσω μια «αντικειμενική» εικόνα. Τα κόμικς μου είναι ενός είδους ψυχολογικού ημερολογίου, εμπνευσμένο από τα γεγονότα που συνέβαιναν γύρω μου…[20]».
Για τον ίδιο τον Ζόγκραφ, η περιπλοκή των κόμικς του με την «μεγάλη ιστορία» των ημερών που και ο ίδιος έζησε στη Σερβία, με τις πολιτικές των «από πάνω» αλλά και των «από κάτω», μεταφέρεται στα πλαίσια ενός «φανταστικού ρεαλισμού[21]», όπως τον χαρακτηρίζει.
[1] 4ο Διεθνές Φεστιβάλ Κόμικς της Βαβέλ, Η μνήμη του μέλλοντος, σ. 65
[2]Πηγή: www.lambiek.com (μετάφραση δική μου)
[3] 4ο Διεθνές Φεστιβάλ Κόμικς της Βαβέλ, Η μνήμη του μέλλοντος, σσ. 65- 66
[4] ό. π.
[5] Α. Ζόγκραφ, Χαιρετίσματα από τη Σερβία, εκδ. ΚΨΜ: Αθήνα, 2007, σ. 21
[6] ό. π.
[7]Ε. Λαγάνη, «Σερβία και Σέρβοι» στο Θ. Βερέμης (επιμ.), Βαλκάνια. Από τον διπολισμό στην νέα εποχή, εκδ. Γνώση: Αθήνα, 1995, σ. 446
[8] ό. π., σσ. 435- 495
[9] ό. π., σσ. 447- 451
[10] ό. π.
[11] ό. π.
[12] Θ. Βερέμης, Βαλκάνια από τον 19ο έως τον 21ο αιώνα. Δόμηση και αποδόμηση κρατών, εκδ. Πατάκης: Αθήνα, 2004
[13] Ε. Λαγάνη, «Σερβία και Σέρβοι» στο Θ. Βερέμης (επιμ.), Βαλκάνια. Από τον διπολισμό στην νέα εποχή, εκδ. Γνώση: Αθήνα, 1995, σσ. 460- 467
[14] Από συνέντευξη του Α. Ζόγκραφ που δημοσιεύθηκε στο www.comicsreport.com (μετάφραση δική μου)
[15] Ε. Λαγάνη, «Σερβία και Σέρβοι» στο Θ. Βερέμης (επιμ.), Βαλκάνια. Από τον διπολισμό στην νέα εποχή, εκδ. Γνώση: Αθήνα, 1995, σσ. 468- 470
[16] ό. π., σσ. 484- 490
[17]Σον Τζερβάζι, «Κόβερτ Άκσιον», Νο. 43, σ. 45. Αναφορά στο περιοδικό της Καθημερινής, «Επτά ημέρες», 24/ 9/ 1995
[18]Θ. Βερέμης, Βαλκάνια από τον 19ο έως τον 21ο αιώνα. Δόμηση και αποδόμηση κρατών, εκδ. Πατάκης: Αθήνα, 2004, σ. 138
[19] Ε. Λαγάνη, «Σερβία και Σέρβοι» στο Θ. Βερέμης (επιμ.), Βαλκάνια. Από τον διπολισμό στην νέα εποχή, εκδ. Γνώση: Αθήνα, 1995, σσ. 487- 488
[20]Από συνέντευξη του Α. Ζόγκραφ που δημοσιεύθηκε στο www.comicsreport.com (μετάφραση δική μου)
[21] Α. Ζόγκραφ, Χαιρετίσματα από τη Σερβία, εκδ. ΚΨΜ: Αθήνα, 2007, σ. 9